Pierwsze niemieckie naloty na Rzeszów miały miejsce 7 IX 1939 roku,
a już 9 IX zostało zajęte przez oddziały Wehrmachtu. Rzeszów znalazł się w Okręgu Wojskowym Kraków, jego komendantem wojskowym mianowano kpt. Alfreda Lorenza. W połowie września władzę wojskową okupant zastąpił władzami cywilnymi. Utworzone 3 XII 1939 roku starostwo powiatowe rzeszowskie obejmowało przedwojenne powiaty rzeszowski i kolbuszowski, zamieszkałe łącznie przez 295 tys. osób. Starostą powiatowym rzeszowskim (naczelnikiem) został dr Eisenlohr, pod koniec grudnia 1939 r. zastąpiony przez SS- Sturmbahnfuhrera dr. Heinza Ehausa, który funkcję tę pełnił już do końca okupacji. Rzeszowski aparat policji i służby bezpieczeństwa podlegał krakowskiemu Dowódcy Policji
i SD jako tzw. placówka graniczna (Aussendienstellen). Jej kierownikiem od V 1940 do końca okupacji był SS- Hauptsturmfuhrer Hans Mack.
Dwa dni po zajęciu przez Niemców Rzeszowa został utworzony Komitet Tymczasowy Gminy Żydowskiej, przekształcony wkrótce na Tymczasowy Zarząd Gminy Wyznaniowej, a na jego czele stanął Jare Ozjasz. Rabin gminny Aron Lewin opuścił miasto, w jego miejsce rabinem został Józef Reich, a od 1942 Markus Adolf. Niemcy rozpoczęli systematyczną dewastację i rabunek żydowskiego mienia. Synagogi zdemolowano i przeznaczono najpierw na stajnie, potem magazyny, cmentarze zrównano z ziemią[1], a macewy posłużyły do utwardzania dróg. 13 września 1939 r. wprowadzono oznakowanie żydowskich firm i sklepów Gwiazdą Dawida. Majątki żydowskie przeszły w ręce miasta, w październiku 1939 r. utworzono specjalny oddział, który przejął kontrolę nad mieniem, zarówno tym porzuconym przez uciekinierów[2], jak i tym, którego właściciele nadal pozostawali w mieście. [3] Poszczególne majątki powierzono specjalnym komisarzom, początkowo w większości Polakom, w późniejszym okresie natomiast Ukraińcom.
W Rzeszowie obowiązywały wszystkie ustawy dotyczące Żydów, jakie wprowadzono w Generalnym Gubernatorstwie. Prowadziły one do stopniowego ograniczenia ich wolności osobistej, poprzez dyskryminację, wykluczanie ze społeczeństwa, uniemożliwiały praktykowanie przez nich religii. Zakazano im m.in. noszenia tradycyjnych strojów, zamknięto mykwę, zakazano uboju rytualnego. Końcem października 1939 roku Niemcy utworzyli Judenrat, a na jego czele postawili adwokata rzeszowskiego, dr. Bernarda Kleinmanna. W styczniu 1940 r. zarząd Judenratu został rozstrzelany, Kleinmanna zastąpił Benno Kahane.
W sierpniu 1940 r. wprowadzono godzinę policyjną i zakazano Żydom opuszczania miasta.
Plany rozmieszczenia getta rzeszowskiego powstały już na początku 1941 roku, stosowne rozporządzenie wydał natomiast starosta rzeszowski w grudniu tegoż roku.[4]W tym czasie (czerwiec 1940 r.) Rzeszów szacunkowo liczył 11 800 Żydów.[5]
W mieście przebywała spora ilość uchodźców, od końca 1939 r. przybywali Żydzi wysiedleni z Kalisza i Łodzi, ich losem zajmował się specjalnie utworzony w maju 1940 r. Referat Wysiedleńców, którym kierował Kaliszanin Lejbuś Jakubowicz.
Liczącą ok. 12 500 osób społeczność żydowską[6] zamknięto w getcie 10 II 1942 r. W wyniku przesiedleń Żydów z Błażowej, Czudca, Głogowa, Kolbuszowej, Majdanu Kolbuszowskiego, Leżajska, Łańcuta, Sędziszowa Małopolskiego, Strzyżowa i Tyczyna rzeszowskie getto osiągnęło liczbę ponad 23 000 mieszkańców[7] (dla porównania: getto krakowskie liczyło
w szczytowym momencie mniej niż 20 tys. mieszkańców, a największym gettem na ziemiach polskich było getto warszawskie, gdzie zamknięto prawie pół miliona Żydów). Pod względem fatalnych warunków życia rzeszowskie getto nie odbiegało zupełnie od innych utworzonych w tym czasie gett. Prowadziły do niego 3 bramy, a w jego skład wchodziły 24 ulice i 2 place.
Rzeszów był jedną z pierwszych miejscowości w dystrykcie krakowskim, gdzie podjęto ostatni etap działań związanych z tzw. ostatecznym rozwiązaniem kwestii żydowskiej. Pierwsza wielka akcja w getcie, nadzorowana przez SS- Sturmbannfuhrera Martina Fellenza[8] , przy wsparciu batalionu SS Truppenubungsplatz z Pustkowa, miała tu miejsce w dniach od 7 do 13 VII 1942 roku. 7 lipca o godzinie 6 rano na placu, który powstał w miejscu zniszczonego żydowskiego cmentarza (dziś Plac Ofiar Getta) zaczęto gromadzić przeznaczonych do pierwszego wysiedlenia Żydów. Przerażeni ludzie musieli czekać w ogromnym ścisku i w upale, bez wody, kilka godzin. Starców i chorych wywieziono samochodami do lasu pod Głogowem i tam zamordowano. Zdarzało się, że osoby przeznaczone do wysiedlenia popełniały samobójstwo, zażywając truciznę.
Zgromadzonych na placu popędzono na stację kolejową Staroniwa i tam po 100-120 osób umieszczono w wagonach towarowych (w sumie ok. 4 tys. Żydów). Podczas pierwszej „wielkiej akcji” w rzeszowskim getcie, na ulicach z rąk Niemców zginęło 236 Żydów, w tym 42 w drodze na stację. Niemcy powtórzyli akcje wysiedleńcze z rzeszowskiego getta jeszcze 10, 14 i 19 lipca. Oblicza się, że do obozu zagłady deportowano w ich wyniku ok. 20 tys. Żydów. W lasach głogowskich zostało zamordowanych ok. 2 tys. osób. Pociągi z Żydami z Rzeszowa i okolicznych miasteczek kierowały się na bocznicę kolejową stacji Bełżec, gdzie mieścił się (obok Sobiboru i Treblinki) jeden z trzech obozów natychmiastowej zagłady, utworzony przez Niemców w ramach Akcji Reinhardt. Rozpoczęcie działalności obozu w dniu 17 marca 1942 r. było równocześnie początkiem tej akcji. W Bełżcu gazowano ludzi tlenkiem węgla, przy użyciu 250-konnego silnika z radzieckiego czołgu T-34, początkowo w trzech, później w sześciu komorach gazowych. Były to pierwsze na świecie stacjonarne komory gazowe, jakich użyto do mordowania ludzi. Od uruchomienia obozu do jego zamknięcia w grudniu 1942 r. zamordowano w nim od 430 do 500 tys. Żydów, z czego największą grupę z dystryktu Galicja (ok. 277 tys.) i dystryktu krakowskiego (ok. 157 tys.).
8 VIII ok. 1000 kobiet razem z dziećmi wysiedlono do obozu pracy w Pełkiniach koło Jarosławia, skąd wkrótce trafiły do Auschwitz a 15 XI 1942 roku, w wyniku ostatniej akcji wysiedleńczej do Bełżca trafiło ok. 2000 Żydów. Szacuje się, że po tych akcjach w getcie rzeszowskim pozostało ok. 3 000 mieszkańców. W ramach rozporządzenia o utworzeniu wtórnych gett w pięciu miejscowościach dystryktu krakowskiego, wśród których obok Krakowa, Bochni, Przemyśla i Tarnowa znalazł się także Rzeszów, w grudniu 1942 r. dołączyło do nich jeszcze około 1000 osób przesiedlonych z gett w Krośnie, Jaśle i Sanoku. Znacznie zmniejszone po pierwszym wysiedleniu getto podzielono na dwie części: getto Ost ( Judisches Zwangsarbeitslager),w którym umieszczono osoby w wieku 18- 45 lat, pracujące w różnych zakładach na terenie miastai getto West (Schmelzgetto) dla kobiet, dzieci i osób starszych, niezdolnych do pracy.
Już na początku okupacji, w grudniu 1939 wydano rozporządzenie o przymusie pracy wszystkich Żydów w Generalnym Gubernatorstwie w wieku od 14 do 50 lat. Latem 1942 r. na terenie tzw. Lisiej Góry został założony żydowski obóz pracy , jako filia fabryki produkującej silniki do niemieckich samolotów. Obóz zlikwidowano w lipcu 1944 r., z momentem zbliżania się frontu wschodniego, a przebywających w nim więźniów w większości rozstrzelano, części też udało się zbiec. W lipcu 1944 roku pewną liczbę Żydów rzeszowskich wywieziono także do fabryki samolotów we Flossenburgu, jednak niewielka tylko ich część dotarła na miejsce, większość nie przeżyła podróży. Getto zlikwidowano we wrześniu 1943 r., wywożąc część mieszkańców getta Ost do obozu w Szebniach, pozostałych zaś, wraz z ludnością z getta West do Auschwitz- Birkenau. Kilkadziesiąt osób, które pozostawiono w getcie do prac przy segregowaniu dobytku wysiedlonych, Niemcy wywieźli z miasta w grudniu 1943 roku. Rzeszów został wyzwolony 2 VIII 1944 r., oblicza się, że wojnę przeżyło około 700-800 rzeszowskich Żydów, z czego większość na terenie ZSRR.[9]
[1] Niszczenie starego cmentarza rozpoczęto już w połowie października 1939 r., nowy, powstały w połowie XIX wieku cmentarz tzw. na Czekaju również został zdewastowany, choć chowano na nim zmarłych w okresie trwania okupacji.
[2] Podlegało ono zarządowi tzw. „Oddziału 17”.
[3] Rozporządzał nim tzw. „Oddział 22”.
[4] Rozporządzenie dotyczyło utworzenia żydowskich dzielnic na obszarze powiatu Reichschof.
[5] W. Wierzbieniec, Żydzi rzeszowscy, s. 825.
[6] W. Wierzbieniec, Ibidem, s.826
[7] W. Wierzbieniec, Ibidem.
[8] Szef sztabu dowództwa SS i policji dystryktu krakowskiego.
[9] W. Wierzbieniec, Ibidem.